wap.garlicki.com

WILNO


Wilno pod zaborem rosyjskim 1795_1915

Po śmierci Katarzyny II (1796), na wezwanie nowego cara Pawła I Stanisław August (już po abdykacji) udał się wraz z dworem (1797) do Petersburga. W podróży ostatni raz, pod pozorem pożegnania się z księżną Repninową odwiedził Wilno.

Władze carskie usunęły z herbu miasta postać świętego Krzysztofa.

21 września 1801 r. gubernię litewską podzielono na gubernie wileńską i grodzieńską, nad którymi nadzorował rezydujący w Wilnie generał - gubernator Litwy.

16 kwietnia 1803 r. Główną Szkołę Wileńską (dawniej Litewską) na mocy nakazu kolejnego cara - Aleksandra I przekształcono w Imperatorski Uniwersytet Wileński. Zamiast Komisji Edukacji utworzono kuratorium wileńskiego okręgu szkolnego. Pozostawiono jednak obok rosyjskiego zreorganizowany w (1803) uniwersytet z polskim językiem wykładowym.

Wyburzono (1799-1805) - zgodnie z ogólnoeuropejską modą - mury obronne Wilna (z wyjątkiem Bramy Miednickiej, zwanej też Ostrą).

W końcu czerwca 1812 r. do Wilna dotarły wojska polskie i francuskie pod wodzą Napoleona I. Car Aleksander I podczas balu w nieistniejącym dziś pałacu w parku Zakręt, dowiedział się o przekroczeniu granicznego Niemna przez wojska napoleońskie.
W walkach pod Wilnem 9-10 lipca 1812 roku uczestniczył 1 Pułk Szwoleżerów-Lansjerów.

Cesarz Napoleon, przebywając w Wilnie, zachwycony pięknem świętyni wyraził chęć (na szczęście nie zrealizowaną) przeniesienia kościoła św. Anny do Paryża.

14 lipca 1812 r. w katedrze wileńskiej ogłoszono akt, potwierdzający wolę ludności Wielkiego Księstwa Litewskiego zachowania takiego statusu Litwy jako podmiotu politycznego, jaki posiadała ona w państwie polsko - litewskim.

Gdy rozpoczął się odwrót Wielkiej Armiii Napoleona spod Moskwy 20-tysięczne Wilno nie było w stanie wyżywić blisko dwustu tysięcy uchodźców przed nadciągającymi Rosjanami.

27-28 listopada 1812 roku podczas walk nad Berezyną, Napoleon skierował do Wilna resztki korpusów Davouta, Junota i ks. Eugeniusza. Dwadzieścia tysięcy wycieńczonych żołnierzy, którzy przebili się przez Berezynę, ponownie ulokowało się w wileńskich kościołach.
Kościoły i klasztory zamieniono w magazyny zboża i lazarety. Francuzi dopuszczali się dewastacji kościołów oraz palenia ksiąg. Na czele specjalnego komitetu obywatelskiego, zajmującego się grzebaniem masowo umierających żołnierzy został August Ludwik Becu - ojczym Juliusza Słowackiego.

W marcu 2002 roku w dzielnicy Północne Miasteczko, podczas budowie osiedla mieszkaniowego odkryto zbiorowa mogiłę blisko 20 tysięcy żołnierzy armii napoleońskiej z 1812 roku. To jeden z największych zbiorowych grobów żołnierzy napoleońskich na terytorium Europy. Zidentyfikowano szczątki około dwóch tysięcy osób. W listopadzie 1812 roku w Wilnie mogło zginąć nawet 40 tys. żołnierzy, których ciała były składane w zbiorowych grobach, palone bądź wpuszczane do rzeki pod lód.

10 grudnia 1812 roku Wilno zajęły ponownie - na ponad stulecie - wojska rosyjskie.

W styczniu 1813 r. car rosyjski Aleksander I podpisał w Wilnie manifest o zakończeniu wojny z Napoleonem. Armia rosyjska zajęła całe terytorium Litwy. Wileńszczyzna - znów oderwana od Królestwa Polskiego została do rosyjskiego systemu administracyjnego. Kongres wiedeński usankcjonował przyłączenie Wilna do Rosji jako stolicy guberni.

W 1816 r. wydano w Wilnie pierwsze pełne tłumaczenie Nowego Testamentu na język litewski. Przygotował go biskup żmudzki Józef Arnulf Giedroyć ze swoimi współpracownikami. Wkrótce Simonas Daukantas napisał (1822) pierwsze dzieło historyczne w języku litewskim "Darbai senuju lietuviu ir zemaiciu" (Czyny dawnych Litwinów i Żmudzinów) (wydane w 1829 roku).

W 1817 r. część inteligencji wileńskiej założyła masońskie Towarzystwo Szubrawców, pragnące połączyć wileński okręg szkolny z Królestwem Polskim.
Wtedy (1817) powstały też studenckie towarzystwa Filomatów i Filaretów, budzące patriotyzm młodzieży, kładące nacisk na doskonalenie moralne i samokształcenie. Jednym z założycieli Towarzystwa Filomatów był Adam Mickiewicz. W latach 1822-1823 wydano w Wilnie jego pierwsze tomiki poezji.

Pełnomocnikiem carskim i wileńskim kuratorem oświaty został Mikołaj Mikołajewicz Nowosilcow (1762-1838), posługujący się donosicielami i prowokacjami. Latem 1823 roku carska policja przeprowadziła masowe aresztowania. Studentów posądzono m.in. o pobicie żołnierzy. W fikcyjnym procesie zapadły surowe wyroki. Karą za udział w nielegalnych organizacjach była deportacja w głąb Rosji lub dożywotni zakaz pobytu w Wilnie.

Car Aleksander I wydał wyrok na tych, "którzy okazali się najczynniejszymi w nagannych dążeniach tego Towarzystwa, nie pozostawiając w polskich guberniach, w których zamierzali szerzyć nierozsądny polski nacjonalizm przy pomocy nauczania" skazujący kilkanaście osób na zesłanie w głąb Rosji.

Po kilkumiesięcznym areszcie w klasztorze Bazylianów, 25 października 1823 roku Adam Mickiewicz opuścił Wilno, udając się do Petersburga. Ostoją polskości pozostawał uniwersytet. Wykładali tu m.in. Joachim Lelewel czy Jędrzej Śniadecki.

Krótki okres liberalizmu zakończył się. Wzmocniono cenzurę, zdelegalizowano wszelkie "nieprawomyślne" organizacje.

W Wilnie miał siedzibę Litewski Komitet Najwyższy, przygotowujący powstanie (listopadowe) na Litwie. Dowódcą naczelnym został Antoni Giełgud. Przy jego sztabie działał Tymczasowy Polski Rząd Centralny na Litwie.

Już w kwietnia 1831 r. dochodziło do wystąpień na litewskiej prowincji. Część młodzieży przedostała się do Królestwa, by dołączyć do powstańców.

Licząca po połączeniu się z oddziałami gen. Chłapowskiego 12,6 tysięcy żołnierzy armia powstańcza Antoniego Gielguda, podążająca do Wilna od południowego zachodu została zatrzymana pod Ponarami przez dwukrotnie silniejszy (26-tysięczny) korpus rosyjski generała-gubernatora M. Chrapowickiego. 19 czerwca 1831 w całodniowej wyczerpującej bitwie Rosjanie ponieśli poważne straty, rozbili jednak polską armię.

Dowódcą wojsk litewskich został następnie gen. dyw. Dezydery Chłapowski, Okrążony korpus litewski musiał 13-15 lipca 1831 roku przekroczyć granicę pruską, gdzie powstańcy zostali rozbrojeni.
Podczas przekraczania granicy generał Antoni Giełgud, dowódca nieudanej wyprawy na Litwę został w odruchu rozpaczy zastrzelony przez jednego z oficerów.
Pozostali na Wileńszczyźnie powstańcy przeszli do walki partyzanckiej, która trwała aż do wiosny 1832 r. Jedynie grupie gen. Henryka Dembińskiego udało się w lipcu 1831 roku przedrzeć do Królestwa i dołączyć do głównych sił powstańczych.

Jesienią 1831 r. Rosjanie rozpoczęli "wyniszczanie pierwiastka polskiego". Celem była depolonizacja kraju oraz całkowita rusyfikacja. Ziemie Wielkiego Księstwa przemianowano na "Zachodni Kraj".

Ogłoszona 1 listopada 1831 r. przez cara Mikołaja I amnestia nie objęła powstańców z ziem dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Większość przebywających w Prusach internowanych żołnierzy musiała wyemigrować na zachód Europy.

15 maja 1832 r. car Mikołaj I zlikwidował Uniwersytet Wileński. Władze rosyjskie założyły (1832-33) w jego miejsce Wileńską Akademię Medyczno-Chirurgiczną (dawny wydział lekarski uniwersytetu - przetrwał do 11 stycznia 1842 roku) oraz Wileńską Rzymskokatolicką Akademię Duchowną.

Dla wzmocnienia kontroli nad działalnością akademii i jej wychowanków oraz podporządkowania jej polityce władz carskich przeniesiono ją (1842-44) do Petersburga.

W 1832 roku zaledwie 50 studentów ukończyło jeszcze uniwersytet. Po 1833 roku sporo Polaków zapisywało się na nowo utworzony Uniwersytet Kijowski. Większość pozbawiono jednak możliwości kształcenia się i awansu społecznego. Polityka Mikołaja I miała uniemożliwić polskim mieszkańcom kresów zdobycie wykształcenia.

Specjalna "Komisja dla określenia stopnia winy uczestników powstania" od 31 lipca do 31 grudnia 1831r. wydała 4 tys. wyroków śmierci w Wilnie. Na placu Łukiskim powieszono przywódców powstania wileńskiego. Przeprowadzano konfiskatę dóbr ziemskich, pozbawiano szlachtę polską urzędów; wielu zesłano na Syberię.

Śledztwo w szkołach okręgu wileńskiego powierzono (jeszcze 10 lutego 1831) Piotrowi Boryczewskiemu. Śledzeniem nauczycieli i sporządzaniem raportów mieli się zajmować prawosławni popowie. "Instrukcja" wskazywała jako zarzewie działań niepodległościowych katolickie szkoły zakonne: szkołę pijarską w Poniewieżu, szkoły bernardyńskie w Telszach, Datnowie, Traszkinach, szkołę dominikańską w Kalwarii, szkołę karmelicką w Chwałojnicach, szkoły bazyliańskie w Podubisiu i Borunach.

1 grudnia 1831 roku "czystkę" na uniwersytecie przeprowadził osobiście rektor Wacław Pelikan. Pozbawił on pracy m.in. Jędrzeja Śniadeckiego, Leona Bobrowskiego, Fonberga, Karowickiego. Polityce niszczenia oświaty i kultury polskiej na Litwie koordynowało carskie Ministerstwo Narodowego Oświecenia.

Jeszcze podczas powstania na rozkaz carski na terenie zamku w Wilnie zaczęła powstawać twierdza drugiej kategorii, obejmującą też część pobliskiego Ogrodu Botanicznego, (obecnie Serejkiski). Niektóre fortyfikacje przeniesiono nad ujście Wilenki, na drugi brzeg Wilii.

Zburzono wówczas Pałac Biskupi fundacji Jagiełły (1387), Bramę Zamkową (z archiwum Trybunału Litwy i kancelarią sądową), a następnie - młyn królewski nad Wilenką. Pozamykano wiele klasztorów i kościołów. Szczególnie prześladowano unitów, którym odebrano m.in. cerkiew św. Trójcy. Uczestników powstania pozbawiano szlachectwa i majątków.

W Wilnie Rosjanie wykonali wyrok śmierci na Szymonie Konarskim.
Szymon Konarski (1808 - 1839) - publicysta, uczestnik (awansowany na kapitana) powstania listopadowego w korpusie gen. Dezyderego Chłapowskiego. Działacz (1835) Stowarzyszenia Ludu Polskiego, którego celem było przygotowanie powstania we wszystkich zaborach. Utworzył sieć spiskową obejmująca do 3 tys. uczestników. Zjednywał ludzi urokiem osobistym, gorącym patriotyzmem, prawością charakteru. Zastrzeżenia budziły jego radykalizm społeczny i związki z wolnomularstwem.
27 maja 1838 roku Szymon Konarski został aresztowany w Wilnie. Po procesie skazany i rozstrzelany 27 lutego 1839 r. w Wilnie. Pozostawił po sobie pamięć szlachetnego entuzjasty, który jednak naraził setki rodzin na Sybir i więzienie.

W 1839 r. zlikwidowano na Litwie Kościół unicki. Przemocą zaczęto przywracać unitów na łono Kościoła prawosławnego. Księżom zakazano chrztu dzieci z małżeństw mieszanych.

W 1839 r. polski język i literaturę polską wykreślono z programu szkół na "ziemiach zachodnich Rosji".

7 lipca 1840 r. na mocy nakazu cara rosyjskiego Mikołaja I uchylono wporwadzony jeszcze przez Zygmunta II Wazę (1588) III Statut litewski i wprowadzono na Litwie prawodawstwo rosyjskie. Zlikwidowano sądy ziemskie, wprowadzono sądy rządowe w języku rosyjskim. Przewód sądowy z publicznego i jawnego stał się zamknięty i urzędowy. W miejsce obieralnych urzędników szlacheckich wprowadzono urzędników państwowych.

6 sierpnia 1840 r. na mocy nakazu cara rosyjskiego Mikołaja I z nazw guberni wileńskiej i grodzieńskiej usunięto wyraz "litewska".

Pomimo tych represji wciąż rozwijała się polska kultura w Wilnie. Teodor Narbutt opublikował tu (1835-41) dziewięć tomów "Dziejów narodu litewskiego".

W 1840 do Wilna powrócił po studiach Stanisław Moniuszko. Ożenił się z Aleksandrą Müllerówną i został organistą w kościele Św. Jana, słynącym z najpiękniejszych na Litwie organów. Objął też dyrygenturę teatru wileńskiego, napisał pierwsze operetki. Niebawem ukazał się (1844) I tom "Śpiewnika domowego". Za życia kompozytora ukazało się sześć z 12 tomów.
W Wilnie powstała (1847) pierwsza dwuaktowa wersja "Halki" i tu w sali Müllerów została pierwszy raz pokazana publicznie (1848). Kolejne dwie operetki Moniuszki: "Bettly" i "Cyganie" wystawiono w Wilnie w 1852 roku.

16 lutego 1854 roku zaprezentowano "Halkę" w teatrze wileńskim, z zawodowymi śpiewakami. Premiera odbyła się w gmachu ratusza, opodal Ostrej Bramy. Niestety spotkała się z niechętnym przyjęciem publiczności i krytyki. Sławę przyniosła Moniuszce dopiero warszawska premiera "Halki (1858) w wersji 4-aktowej.

W roku 1841 Józef Ignacy Kraszewski opublikował w Wilnie czterotomowy zbiór szkiców historycznych "Wilno od początków jego do roku 1750".
Przez 10 lat ukazywał się (1841-51) redagowany przez Józefa Ignacego Kraszewskiego dwumiesięcznik "Athenaeum". Wiele uwagi poświęcano w nim historii, kulturze, krajoznawstwu Wileńszczyzny i Kresów.

W Wilnie została wydana (1842) książka Eustachego Tyszkiewicza "Rzut oka na źródła archeologii krajowej". która zapoczątkowała zainteresowanie naukami archeologicznymi na Kresach.

Rosjanie uznali wnet, że dobrym sposobem osłabiania polskości Wileńszczyzny będzie popieranie budzącego się litewskiego ruchu narodowego. 4 czerwca 1841 r. rozporządzenie ministerstwa spraw wewnętrznych Rosji zezwoliło na zakładanie litewskich szkół początkowych przy diecezji żmudzkiej. Dzięki staraniom biskupa Macieja Wołonczewskiego w połowie XIX wieku było ich już blisko dwieście.

Do początku lat pięćdziesiątych wychodził w Wilnie (po polsku i rosyjsku) oficjalny dziennik "Litowskij wiestnik/Kurier Litewski".

13 lipca 1843 roku ukaz cara Mikołaja I utworzył z siedmiu powiatów guberni wileńskiej gubernię kowieńską. Do guberni wileńskiej przyłączono powiat lidzki, dotąd wchodzący w skład guberni grodzieńskiej, wilejski oraz dzisnieński (dotąd należały do guberni mińskiej).

Zlikwidowano (1844) utworzone na mocy przywilejów polskich królów samorządne gminy żydowskie - kahały. W Wilnie rząd carski powołał szkołę rabinów.

W okresie poprzedzającym "Wiosnę Ludów" w Wilnie działała (1846-49) tajna organizacja Polaków i Litwinów, przygotowująca plany powstania przeciw zaborcy rosyjskiemu - Związek Bratni Młodzieży Litewskiej. Spiskowcami kierowali bracia Franciszek i Aleksander Dalewscy. W 1849 r. carska tajna policja wytropiła organizację. Jej przywódców i członków osądzono.

W 1852 r. utworzono w Wilnie Archiwum Centralne, niebawem zbudowano pierwszą linię telegraficzną (1854).

W 1856 r. przywrócono wykładanie języka i literatury polskiej w szkołach średnich. Wiązało się to z tymczasową liberalizacją po wstąpieniu na tron nowego cara - Aleksandra II.

Zaczęła działać Wileńska Komisja Archeologiczna (1855) - towarzystwo naukowe, prowadzące badania krajoznawcze oraz krzewiące ideę odrodzenia Uniwersytetu Wileńskiego. Pod nadzorem Komisji powstało Muzeum Starożytności.

Komisji tworzyli historycy, lekarze, przyrodnicy, artyści, działacze społeczni, szlachta. Komisja faktycznie organizowała życie naukowe i kulturalne. Przeprowadzała badania z zakresu historii, archeografii, literatury i języka, sztuki i architektury. Komisja prowadziła działalność do 1864 r.

Wydano sześć tomów Teki Wileńskiej (1857-58) przygotowanych przez Jana ze Śliwina [Adama Honorego Kirkora] oraz kolejne dwa tomy Pism Zbiorowych Wileńskich (1859,1862).

Gdy redaktorem "Kurier Wileńskiego" został (1860) Adam Honory Kirkor, oficjalne informacje podawano w językach rosyjskim i polskim, natomiast materiały literackie, krajoznawcze - po polsku (poprzednio gazetę wydawano tylko po rosyjsku).

W latach 1858-64 zapoczątkowano ruch na rzecz trzeźwości w Litwie, wspierane przez Kościół bractwa trzeźwości, w których masowo uczestniczyli chłopi. W 1864 r. władze rosyjskie zakazały działalności bractw.

Wilno zostało połączone linią kolejową (1860-62) z Warszawą i Petersburgiem, Doprowadzając linię kolejową, w podwileńskich Ponarach zbudowano tunel przecinający wzgórze. Znaczenie kolei było tym większe, że tradycyjnego szlaku wodnego Wilia-Niemen nie można było używać, gdyż ujście Niemna do Bałtyku znajdowało się w Prusach, toczących z Rosją wojnę celną.

3 marca 1861 r. car Aleksander II podpisał ustawę znoszącą poddaństwo chłopów.

W marcu-sierpniu 1861 roku, podobnie jak w Warszawie, nabożeństwa i uroczystości kościelne przemieniały się w patriotyczne manifestacje. Pomimo tłumienia ich przez kozaków przybierały na sile.

3 września 1861 r. Rosjanie wprowadzili w Wilnie, powiecie wileńskim i większości guberni kowieńskiej stan wojenny.

Rozbudzonych nastrojów patriotycznych nie udało się jednak stłumić represjami. Latem 1862 r. utworzono na Litwie Komitet Ruchu Czerwonych. Celem komitetu z udziałem m.in. księdza Antoniego Mackiewicza, prawnika Konstantego Kalinowskiego, adiutanta dowódcy Wileńskiego Okręgu Wojskowego Ludwik Zwierzchowskiego było przygotowania powstania zbrojnego.

Jesienią przekształcił się w Litewski Komitet Prowincjonalny i nawiązał łączność z Centralnym Komitetem Narodowym w Polsce. Kierowany przez Konstantego Kalinowskiego, dysponując 3 tysiącami sprzysiężonych (1862), wydawał odezwy po litewsku i białorusku.

Równolegle, na czele konserwatywnego obozu białych, nie widzących szans sukcesu powstania stanęli Jakub Gieysztor, Aleksander Oskierko, Antoni Jeleński, Aleksander Domejko. Chcieli koncentrować się na pracy organicznej, żądać od Rosji drobnych ostępstw: poszerzenia praw samorządu, odrodzenia Uniwersytetu Wileńskiego, zgody na zakładanie szkół i bibliotek oraz wydawanie literatury polskiej, a także zachowania wielkiej własności ziemskiej.

22 stycznia 1863 r. Centralny Komitet Narodowy, jako Tymczasowy Rząd Narodowy, ogłosił początek powstania w Polsce i na Litwie. 1 lutego 1863 r. Litewski Komitet Prowincjalny objął władzę w imieniu Rządu Narodowego na prowincji.
W marcu biali w porozumieniu z Warszawą przejęli władzę, tworząc kierowany przez Jakuba Gieysztora Wydział Zarządzający Prowincjami Litwy.

By odciągnąć chłopów od udziału w powstaniu 12 marca 1863 r. ukaz cara Aleksandra II zniósł pańszczyznę i wprowadził obowiązkowy wykup nadawanej ziemi. Chłopi stali się właścicielami uprawianej ziemi. Zmniejszono czynsz , chłopom przyznano prawo do korzystania z serwitutów.

Po przegranej bitwie z wojskiem rosyjskim pod Birżami wobec olbrzymiej dysproporcji sił powstańcy musieli ograniczyć się do działań partyzanckich.

Kontynuowaniu walki towarzyszył nasilający się terror rosyjski. 13 maja 1863 r. car rosyjski Aleksander II mianował Michała Murawiewa generał-gubernatorem "Północno-Zachodniego Kraju" i nadał mu nadzwyczajne pełnomocnictwa w tłumieniu powstania. 14 maja 1863 roku przybył do Wilna nowy generał-gubernator Michał Mikołajewicz Murawiew (1796-1866) , wsławiony bezwględnością i brutalnością w tłumieniu antyrosyjskich wystąpień na Kaukazie Znany szafowania wyrokami śmierci zdobył przydomek "Wieszatiela", którym się chlubił.
Zdaniem rosyjskiego ministra oświaty Gołownina Murawiew z racji zwierzęcych instynktów przynosił wstyd Rosji i wojsku. Od września pod władzę Murawiewa przeszła również część guberni augustowskiej.

W maju 1863 Rosjanie wzięli do niewoli ciężko rannego podpułkownika Zygmunta Sierakowskiego (ur. 1827), naczelnika wojennego Rządu Narodowego dla powiatu kowieńskiego, dowodzącego zgrupowaniem 2,5 tys. powstańców na Żmudzi. Walki na Litwie miały sparaliżować napływ posiłków dla wojsk rosyjskich okupujących Królestwo.
Sierakowski planował zdobycie Rygi i Połągi (a nawet Dyneburga), by zapewnić powstaniu pomoc droga morską. Jednak wyprawa płk. Teofila Łapińskiego, który wyruszył do Połągi statkiem "Ward Jackson" zakończyła się niepowodzeniem w marcu 1863 roku. Wojska Sierakowskiego zostały rozbite w bitwach pod Medejkami, Hudyszkami i Sznurkiszkami (7-9 maja). 27 czerwca Sierakowski został stracony w Wilnie.

1 stycznia 1864 r. Murawiew zakazał działalności wszystkich szkół nierządowych. W petersburskich gazetach Rosjanin Aleksander Hilferding opublikował (1864) artykuły domagający się depolonizacji Kresów. Jedną z dróg miało być przyznania językowi litewskiemu praw w oświacie i życia publicznego.

10 lutego 1864 r. wojska carskie schwytały Komisarza Pełnomocnego na Litwę, dowodzącego oddziałami powstańczymi na terenie dawnego Wielkiego Księstwa (poprzednio komisarza rządu polskiego na województwo grodzieńskie)- Konstantego Kalinowskiego, wcześniej wydawcę jednego z pierwszych czasopism w języku białoruskim (pisanym alfabetem łacińskim).

Zdradzony przez jednego ze swych współpracowników, wysłanego do guberni mohylewskiej, podczas uwięzienia w Wilnie, Kalinowski napisał słynne Zapiski spod szubienicy Został stracony na szubienicy 22 marca 1864 na Placu Łukiskim w Wilnie.

Niebawem Rosjanie aresztowali w Wilnie Józefa Kalinowskiego (późniejszego karmelitę - św. Rafała), pełniącego funkcję ministra wojny w rządzie powstańczym. Wyrok śmierci zamieniono mu później na 10 lat twierdzy.

22 maja 1864 r. Aleksander II zatwierdził program rusyfikacji Północno- Zachodniego Kraju, przygotowany przez Murawiewa i jego zastępcę, kuratora Wileńskiego Okręgu Szkolnego Iwana Korniłowa Powstał tajny rosyjski organ rządowy - Komitet Zachodni. Program odrodzenia pierwiastków rosyjskich uważał Wileńszczynę i Litwę za ziemię rosyjską od wieków (faktycznie okupacja rosyjska trwała tu od 70 lat).

Planowano zwalczanie Kościoła katolickiego, urzędowe propagowanie prawosławia, zamykanie kościołów i zamienianie ich na cerkwie, pozbawienie katolików możliwości pełnienia urzędów państwowych, osiedlania rosyjskiej szlachty i chłopów. Katolikom zakazano nabywania skonfiskowanych dworów, ktore oddawano przbyłym z wnetrza imperium Rosjanom. dalszą rusyfikację szkolnictwa, także podstawowego.

W 1864 r. w miejsce zlikwidowanej Wileńskiej Komisji Archeologicznej utworzono Wileńską Komisję Archeograficzną, publikującą te litewskie źródła historyczne, które były dogodne z punktu widzenia Rosji. Komisja wydała (1865-1915) łącznie 39 tomów akt Wielkiego Księstwa Litewskiego.

W latach 1864-1865 zakazano druku i przywozu książek litewskich pisanych alfabetem łacińskim. Książki litewskie nakazano drukować cyrylicą. Choć 30 stycznia 1866 r. car Aleksander II zatwierdził go tylko słownie egzekwowano go przez 40 lat.

Nawe gmachy publiczne zostają przebudowywane w stylu neoruskim i neobizantyjskim, aby "udowodnić" "odwiecznie rosyjski" charakter miasta.

5 czerwca 1867 r. otwarto Wileńską Bibliotekę Publiczną. Jej księgozbiór utworzono ze skonfiskowanych przez władze rosyjskie po stłumieniu powstań polskich bibliotek prywatnych (najczęściej dworskich) oraz dawnej biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego. Przy bibliotece działało (po zamknięciu Wileńskiej Komisji Archeologicznej) Muzeum Starożytności.

Choć z czasem formalnie odwołano (1872) wprowadzony podczas powstania stan wojenny, większość restrykcyjnych rozporządzeń nadal obowiązywała.

W 1873 r. wyszła drukiem w Wilnie żydowska książka o treści religijnej Chefek Chaim (Żądza życia), która przyniosła autorowi - rabinowi I. M. Kohenowi światową sławę.

W 1880 r. zaczęło działać w Wilnie kółko polskiej organizacji socjalistycznej - Gmina Socjalistów Polskich. W czerwcu 1893 r. na I zjeździe Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) w Wilnie utworzono litewską sekcję PPS. Nielegalnej PPS w Wilnie przewodził później Józef Piłsudski.

Zakaz budowania nowych kościołów katolickich odwołano (1897) dopiero po ponad 30 latach. Zwolniono wówczas młodzież katolicką z obowiązku uczęszczania do cerkwi podczas rosyjskich świąt państwowych.

Następował rozwój gospodarczy miasta. W końcu XIX wieku pracowało tu kilkanaście browarów i garbarni, kilka gorzelni, 20 cegielni, odlewnia żeliwa, zakłady przemysłu metalowego, około 950 sklepów, 7 banków i kantorów bankowych. Zbudowano zakłady tytoniowe, zakładano kanalizację, powstały gazownia i elektrownia miejska. W roku 1893 ruszył pierwszy tramwaj konny. Wilno liczyło wówczas 88 tys. mieszkańców.

Na placu Biskupim, postawiono (1898) pomnik Murawiowa. Obok katedry św. Stanisława, na placu Katedralnym, wzniesiono (1904) pomnik carycy Katarzyny II. Kilkudziesięciu przedstawicieli ziemiaństwa uczestniczyło w ceremonii jego odsłonięcia, budząc oburzenie polskiej opinii. Oba monumenty zdemontowali Rosjanie latem 1915, wycofując się w Wilna.

Tajne polskie towarzystwa oświatowe i kulturalne połączyły się (1898-99) w nielegalne Zjednoczenie Oświata, pod przewodnictwem Witolda Węsławskiego.

7 maja 1904 r. zniesiono zakaz używania w druku czcionki łacińskiej. 23 grudnia 1904 r. wydano pierwszy legalny dziennik w języku litewskim Vilniaus Zinios (Wiadomości Wileńskie).

Wobec narastających nastrojów rewolucyjnych, 3 maja 1905 r. władze rosyjskie wprowadziły w guberni wileńskiej stan nadzwyczajny, który odwołano dopiero po 5 latach (3 maja 1910 r.)

14 maja 1905 r. car Mikołaj II zezwolił na wykładanie w zachodnich guberniach języków polskiego i litewskiego jako oddzielnych przedmiotów.

13 października 1905 roku odbył się w Wilnie strajk powszechny, doszło do starć z policją carską.

Dopiero jesienią 1905 roku Rosjanie zgodzili się na wydawanie w Wilnie polskiej gazety codziennej Kuriera Litewskiego (1905-11). Polskie Stronnictwo Demokratyczno - Narodowe 19 sierpnia 1906 r. zaczęło wydawać "Dziennik Wileński" (1906-08).

Ugrupowanie tzw. krajowców, uważających się za obywateli dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego przyczyniło się do powstania "Gazety Wileńskiej" (1906) Głównym ideologiem krajowców został Michał Römer (członek loży masońskiej Rosyjski Wielki Wschód).

Działała (1905-06) założona przez biskupa Edwarda Roppa legalna partia Stronnictwo Konstytucyjno - Katolickie na Litwę i Białoruś, opowiadająca się za rozwojem samorządu oraz autonomią Królestwa Polskiego w składzie Rosji. Jednak niebawem biskup Ropp został zesłany (1907) (był później arcybiskupem Mohylewa.

Dzięki liberalizacji i złagodzeniu cenzury rozwijaly się instytucje kulturalne. Pod dyrekcją Nuny Młodziejowskiej odrodził się teatr wileński. Utworzono wileńskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (1907).

7-9 pażdziernika 1897 r. podczas wilenskiego zjazdu żydowskich organizacji socjaldemokratycznych założono Powszechny Żydowski Związek Robotniczy w Rosji i Polsce (Bund). Żydzi zakładali też inne partie polityczne: Hovevei Zion, Agudat Israel. Powstały biblioteka Straszuna (1901), działała "Trupa Wileńska" (1916).

Zaczęło ukazywać się litewskie czasopismo "Ausra". Pierwsza Litewska Partia Socjaldemokratyczna - LSDP (1896), używała głównie języka polskiego, gdyż początkowo większość jej członków stanowili litewscy Polacy. Partia wysunęła hasła niepodległości Litwy. Litwini pod wódzą Steponasa Kairysa przejęli władzę w partii (1899), choć udział w niej Polaków był nadal znaczny, a w Wilnie przytłaczający. Wśród nich był późniejszy zbrodniarz sowiecki Feliks Dzierżyński.

Z inicjatywy założyciela Auszry, Jonasa Basanovicziusa, 4-5 grudnia 1905 r. obradował w Wilnie zjazd Litwinów, zwący się Wielkim Sejmem Wileńskim. Uchwały zjazdu postulowaly nadanie Litwie autonomii politycznej wybieranego demokratycznie sejmu z siedzibą w Wilnie. Wkrótce powstały organizacje litewskie: Litewskie Towarzystwo Naukowe (1907) Litewskie Towarzystwo Oświaty "Rytas" (1911), Litewskie Towarzystwo Sztuk Pięknych, Wileńskie Towarzystwo "Ausra".

6 listopada 1906 r. wystawiono w Wilnie pierwszą operę litewską "Birute" (Biruta) Mikasa Petrauskasa. 9 stycznia 1907 r. otwarto w Wilnie pierwszą wystawę sztuki litewskiej. Zaczęło się ukazywać (1907) czasopismo "Viltis" redagowane m.in. przez Antanasa Smetonę. Z Wilnem byli związani litewscy malarze, kompozytorzy, pisarze, poeci (m.in.: M.K. Čiurlionis, G. Petkevičaité-Bité, L. Gira, K. Binkis).

W Wilnie tworzyli poeci białoruscy Janko Kupała (1882-1942), autor hymnu białoruskiego oraz Franciszek Bahuszewicz (Boguszewicz) (1840-1900) powstaniec styczniowy, piszący wiersze także po polsku i wydający je w Krakowie i Poznaniu. Na wileńskim uniwersytecie studiował tłumacz Pana Tadeusza na język białoruski, Wincenty Dunin Marcinkiewicz.

Zaczęto wydawać też prasę w języku białoruskim: "Nasza Dolę" (1906) , a następnie "Nasza Niwa" (od 1906), wydawaną w alfabecie łacińskim i grażdance. Wydawcami gazet byli Anton (dygnitarz loży masońskiej Rosyjski Wielki Wschód) i Iwan Łuckiewiczowie.

Więcej informacji:
Władysław Gawlas, Powstanie Listopadowe 1830/1831 r. na Litwie


MainHomePage
wap.garlicki.com
1989-2009