wap.garlicki.com

WILNO


WILNO u progu Niepodległości
1914_1922

Po rozpoczęciu I wojny światowej i przystąpieniu Rosji do wojny z Niemcami i Austro-Węgrami 17 sierpnia 1914 r. litewscy działacze (m.in. Jonas Basanavicius, Donatas Malinauskis) uchwalili w Wilnie w imieniu narodu litewskiego deklarację wierności Rosji. Wyrażali w niej nadzieję, że po wojnie wszystkie terytoria zamieszkałe przez Litwinów będą złączone pod berłem Romanowów.

Po początkowych sukcesach w Prusach Wschodnich armie rosyjskie zostały rozbite przez Niemcow pod Tannenbergiem i nad wielkimi jeziorami mazurskimi i zmuszone do odwrotu. Front zatrzymał się na blisko rok, około 100 km na wschód od Wilna.

Latem 1915 roku ofensywa państw centralnych odrzuciła Rosjan na wschód na całej linii frontu. W ciągu czterech miesięcy walk Rosjanie stracili 750 tys. jeńców. W obliczu klęski władze rosyjskie zdecydowały się na drobne ustępstwa. Zatwierdziły Statut Komitetu Obywatelskiego dla wspierania ofiar wojny.

Przewodniczącym Komitetu został Polak Stanisław Kongnowicki, wiceprzewodniczącym - Jonas Vileisis. Po kilku miesiącach, w wyniku sporów finansowych, Litwini wycofali swoich przedstawicieli z komitetu.

18 września (2 października) 1915 wojska niemieckie, zajęły Wilno, tworząc szybko własną administrację. Jeszcze 15 marca 1915 r. Niemcy utworzyli Litewski Zarząd Wojskowy, na którego czele stał książę Franciszek Isenburg-Birstein, podlegający zarządowi Oberostu (obszaru okupowanego przez Rzeszę Niemiecką na Wschodzie) z marszałkiem Paulem Hindenburgem i jego szefem sztabu Erichem Ludendorffem. Niebawem utworzono Niemiecki Zarząd Wojskowy Litwy i Kurlandii (Militärverwaltung Litauen - Kurland).

Choć miasto pozostało nie zniszczone, dokuczliwości wojny (brak żywności, głód, choroby, rekwizycje, ) wzmagały zawirowania walutowe (wymiana rubli na marki niemieckie, a następnie na marki litewskie). Zdemontowano (na potrzeby wojska) tory tramwajowe, których już nigdy nie odbudowano.

Niemcy zamknęli większość czasopism, zezwolili jednak na odbudowę pomnika Trzech Krzyży na wzgórzu nad miastem i odsłanianie polskich tablic pamiątkowych. 11 października 1915 r. wilnianie powołali Komitet Edukacyjny, zakładający polskie szkoły i placówki oświatowe.

Niemcy, kontynuuowali politykę rosyjskiego zaborcy wspierania Litwinów, jako przeciwwagi dla dominujących na Wileńszczyźnie Polaków
Według niemieckiego spisu ludności z 9 marca 1916 r. w Wilnie mieszkało: 50,2% Polaków, 43,5% Żydów, 2,6% Litwinów, 1,5% Rosjan. Rok później (1917) Wilno liczyło ok. 139 tys. mieszkańców, - 75 tys. Polaków (54%), 58 tys. Żydów (41%) i 2 tys. Litwinów (1,6%).
Na całym obszarze okupowanym przez Niemcy, pokrywajacym się z terenem dzisiejszej Litwy, Polacy stanowili 58% mieszkańców, Litwini 18,5%, Żydzi 14,7%, Białorusini 6,4% i Rosjanie 1,2%.

30 maja 1917 roku Niemcy zgodzili się na utworzenie litewskiej rady przedstawicieli. 18-22 września 1917 r. za zgodą okupacyjnych władz niemieckich odbyła się w Wilnie konferencja Litwinów, która wybrała Litewską Radę - Tarybę składającą się z 20 osób, pod przewodnictwem Antanasa Smetony, dotychczasowego kierownika litewskiego komitetu pomocy ofiarom wojny.
Postulowano dążenie do stworzenia państwa litewskiego, związanego ściśle (faktycznie satelickiego) z Niemcami.

Po rozmowach w Berlinie, prowadzonych przez Kairysa, Szaulysa i Smetonę, 11 grudnia 1917 roku Taryba proklamowała akt odrodzenia samodzielnej (ale nie niepodległej) Litwy, ściśle związanej z II Rzeszą Niemiecką konwencjami wojskowymi i komunikacyjnymi oraz wspólnymi systemami celnym i monetarnym. Tego samego dnia ogłoszono Wilno, zamieszkałe przez 1,6% Litwinów stolicą Litwy. Początkowo Niemcy zignorowali tę proklamację, jako nie zmieniającą stanu faktycznego. 23 marca 1918 r. akt cesarza niemieckiego Wilhelma II uznał niezależność państwa litewskiego, ściśle związnego z II Rzeszą.

Niemcy nie chcieli się zgodzić na dalsze ustępstwa. 13 lipca 1918 r. Taryba, opierając się dążeniom Niemiec do przyłączenia kraju do Prus czy Saksonii, ogłosiła Litwę monarchią konstytucyjną, już bez związku z Niemcami, wybierając na króla księcia Wirtembergii Wilhelma von Uracha, jako Mindaugasa (Mendoga) II.

Rokowania niemiecko-litewskie o konwencjach militarnej, celnej, monetarnej i komunikacyjnej przeciągały się, gdyż obie strony grały na zwłokę, czekając na wynik wojny.

28 października 1918, wobec klęski Niemiec i rewolucji w Berlinie, Taryba ogłosiła się najwyższą władzą i zdetronizowała niemiecką dynastię (2 listopada). Uchwaliła tymczasową konstytucję Litwy.

11 listopada 1918 roku Litwini powołali własny rząd z premierem Augustinasem Voldemarasem. 4 kwietnia 1919 wybrali na prezydenta Antanasa Smetonę.

Utworzona za zgodą Niemiec armia litewska 20 października 1918 roku zaczęła przejmować pozycje opuszczane przez wycofujących się Niemców.

Równolegle w listopadzie 1918 polskie społeczęństwo powołało Samoobronę Krajową Litwy i Białorusi, mającą chronić ludność polską. Po wycofaniu się armii niemieckiej z Wilna rozpoczęły się walki o przejęcie władzy w mieście. Taryba, mająca w Wilnie bardzo nikłe poparcie, przeniosła się do Kowna.

W połowie grudnia 1918 roku bojówki komunistyczne pod wódzą Kapsukasa-Mickieviciusa dokonały zbrojnego przejecia władzy w Wilnie, tworząc Tymczasowy Rząd Robotniczo-Włościański.

Premier Voldemaras oraz przewodniczący Rady Państwa Litewskiego, Antonas Smetona uciekli za granicę. 22 grudnia 1918 r. rząd bolszewickiej Rosji Leninem na czele uznał władzę V. Kapsukasa-Mickieviciusa oraz zależną od Rosji Litwę sowiecką. 27 grudnia 1918 r. powstał nowy komunistyczny rząd Mykolasa Slezeviciusa.

Kres pierwszemu bolszewickiemu panowaniu w Wilnie położyły oddziały polskiej Samoobrony Litwy i Białorusi dowodzone przez gen. S. Mokrzeckiego. 31 grudnia 1918 doszło do pierwszego walk z bolszewikami. Rząd Slezeviciusa uciekł do Kowna. 2 stycznia 1919 r. Legiony Polskie na krótko zajęły stolicę Litwy Wilno, zostały jednak wyparte 5 stycznia 1919 r. przez nacierającą od wschodu armię bolszewicką.

W lutym 1919 Wilno zostało stolicą nowo proklamowanej Radzieckiej Socjalistycznej Republiki Litwy i Białorusi, zwaną w skrócie Lit-Bel-em.

Niepewna swego panowania władza radziecka rozpoczęła rabunki żywności, materiałow i surowców. Wywieziono kilkaset wagonów żelaza, głównie szyn i sprzętu kolejowego, belek żelaznych, materiałów inżynieryjnych. Nie zdążono na szczęście wywieźć dóbr kultury.

W Niedzielę Wielkanocną 19 kwietnia 1919 roku powitano kwiatami wyzwalających Wilno, po 126 latach niewoli, ułanów Beliny-Prażmowskiego walczących w składzie 3 armii Wojska Polskiego gen. Edwarda "Śmigłego" Rydza. Po dwudniowych walkach, oczyszczających miasto z resztek bolszewików 21 kwietnia 1919 roku przez Ostrą Bramę do Wilna wkroczył Naczelnik Państwa Polskiego, Józef Piłsudski.

22 kwietnia 1919 roku Piłsudski wydał odezwę "do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego", zapowiadającą utworzenie federacji na ziemiach Rzeczypospolitej. Rząd litewski odrzucił tę ofertę.

Rada Najwyższa konferencji pokojowej w Wersalu zatwierdziła status quo na Wileńszczyźnie, przyjmując jako podstawę rozgraniczenia Polski i Litwy Linię Focha, kierującą się zasadą etniczną. Zgodnie z nią Wilno pozostawało po stronie polskiej.

Powoli toczyły się rokowania polsko-litewskie. 4 lipca rząd polska uznał Litwę de facto. Tego samego dnia ruszyła ofensywa sowiecka na Polskę. Wojsko Polskie zostało zmuszone do odwrotu na całej długości frontu. 10 lipca na konferencji w Spa (Belgia) wymuszono na premierze RP, Grabskim uznanie linii Curzona jako granicy wschodniej Polski.

12 lipca 1920 r. podpisano w Moskwie litewsko-sowiecki traktat pokojowy. Wyznaczał on granicę, pozostawiajac po stronie litewskiej Wilno, Oszmianę, Lidę i Grodno. Rosjanie godzili się na tak duże ustępstwa (nie swojego terytorium), gdyż opanowanie Litwy po podbiciu Polski, było dla bolszewików kwestią czasu. Litwa otworzyła swoje terytorium dla wojsk bolszewickich, mogących teraz atakować Rzeczpospolitą z terytorium litewskiego.

Wobec natarcia bolszewików 13 lipca wieczorem Józef Piłsudski wydał rozkaz o przekazaniu Wilna Litwinom, jednak nie został on wykonany. 14 lipca 1920 Wilno zostało opuszczone przez wycofujące się wojska polskie. Za nieudolne dowodzenie gen. Boruszczak został później postawiony przed sąd wojskowy.

W godzinach popołudniowych 14 lipca 1920 roku oddziały kozackie 3 Konnego Korpusu Gaj-chana ostatecznie zajęły Wilno.

Konwencja litewsko-rosyjska z 6 sierpnia przewidywała przekazanie Litwie Wilna w dniu 1 września 1920 r. Jednak po kontrofensywie polskiej i odrzuceniu agresorów spod Warszawy ("Cudzie nad Wisłą") i wyzwoleniu przez Wojsko Polskie Grodna, obawiając się odcięcia od swych sił głównych po utracie Nowogródczyzny, bolszewicy odstąpili Wilno Litwinom, którzy zajęli miasto 25 sierpnia.

7 października 1920 r. delegacje Polski i Litwy podpisały rozejm w Suwałkach, wytyczający linię demarkacyjną, pozostawiający otwartą kwestię przynależności Wilna i Wileńszczyzny. . Rozejm miał nabrać mocy prawnej 10 października.

9 października 1920 r. generał L. Żeligowski, działając oficjalnie wbrew woli Naczelnika Państwa, na czele "zbuntowanej" Dywizji Litewsko-Białoruskiej zajął Wilno z Wileńszczyzną, proklamując powstanie Litwy Środkowej. Straty wynosiły kilkudziesięciu zabitych żołnierzy po obu stronach.

Generał Żeligowski oraz w imieniu Tymczasowej Komisji Rządzącej: Witold Abramowicz, Leon Bobicki, Mieczysław Engiel, Teofil Szopa i Aleksander Zasztowt wydali odezwę "Do ludności Litwy Środkowej", zapowiadającą zwołanie przedstawicieli miejscowej ludności, którzy mieliby się wypowiedzieć na temat przyszłego stosunku Litwy Środkowej do Polski i do Litwy Kowieńskiej.

12 października 1920 roku Lucjan Żeligowski, jako naczelny dowódca wojsk Litwy Środkowej wydał dekret ogłaszający że będzie sprawować władzę zwierzchnią na terenie Litwy Środkowej, a władzę wykonawczą powierzył Tymczasowej Komisji Wykonawczej. Następnie utworzono m.in. własny system sądowniczy (18 listopada), a 7 stycznia 1921 roku przyznano obywatelstwo Litwy Środkowej wszystkim ludziom urodzonym lub mającym posiadłości na jej terenie, o ile mieszkali tu przed 1919 roku, mieszkającym od 1914 roku oraz pracownikom instytucji państwowych i samorządowych.

Ustanowiono symbole Litwy Środkowej: godło państwowe jako tarczę z Orłem po prawej i Pogonią po lewej stronie, flagę koloru czerwonego z Orłem i Pogonią.

1 listopada wyznaczono wybory do Sejmu w Wilnie z całego terenu Litwy Środkowej na dzień 9 stycznia 1921 roku. Później termin wyborów przełożono.

Kolejne próby porozumienia z Litwinami kończyły się fiaskiem. 20 kwietnia 1921 roku w Brukseli rozpoczęły się rozmowy polsko-litewskie, przy mediacji Belga Paula Hymansa. Po proteście generała Żeligowskiego zaproszono na nie przedstawicieli Litwy Środkowej: Kazimierza Okulicza i Zygmunta Fedorowicza. Obawiając się zerwania rozmów przez Litwinów, ostatecznie nie uczestniczyli w obradach.

14 maja 1921 r. na posiedzeniu Ligi Narodów odbyło się pierwsze oficjalne spotkanie delegacji Polski i Litwy. 20 maja 1921 roku Paul Hymans zaproponował stronom plan federacji polsko-litewskiej, składającej się z kantonów: kowieńskiego (litewskiego) oraz wileńskiego (polskiego), stolicą federacji miało być Wilno, językami oficjalnymi: polski i litewski, a cała państwo tworzyłoby wspólnie z Polską konfederację. Plany kompromisu były jednak odrzucane.

Wobec fiaska rozmów z Litwą podjęto decyzję o przeprowadzeniu wyborów do Sejmu, który miał podjąć decyzję o dalszym losie Litwy Środkowej.

Przedłużanie się stanu tymczasowego powodowało jednak obniżenie morale bezczynnych, nie zdemobilizowanych 27 tys. żołnierzy, powodujących nieraz konflikty z ludnością cywilną. Generał Żeligowski przekazał swe uprawnienia prezesowi Tymczasowej Komisji Rządzącej Aleksandrowi Meysztowiczowi.

Opracowała ona ordynację wyborczą, ogłoszoną 1 grudnia 1921 roku. Terytorium objęte wyborami powiększono o tereny powiatu lidzkiego i brasławskiego.

W wyborach uczestniczył narodowo-demokratyczny Polski Centralny Komitet Wyborczy, (cieszący się największą popularnością) z Aleksandrem Zwierzyńskim, Feliksem Raczkowskim, postulujący jak najszybsze wcielenie Litwy Środkowej do Polski.

Podobne cele stawiały Rady Ludowe Józefa Małowieskiego , skupione wokół redakcji tygodnika "Rada Ludowa" oraz Polskie Stronnictwo Ludowe, (autonomiczna część PSL "Piast") z Bronisławem Krzyżanowskim, Polski Związek Ludowy "Odrodzenie" - wileńska mutacja PSL "Wyzwolenie".

Hasła autonomii Wileńszczyzny głosili socjaliści z Polskiej Partii Socjalistycznej Litwy i Białorusi (Aleksander Zasztowt i Stanisław Bagiński).

Zwolenników federacyjnego zjednoczenia z Polską grupowało Polskie Stronnictwo Demokratyczne (Polski Demokratyczny Komitet Wyborczy) z Witoldem Abramowiczem oraz Janem Piłsudskim, bratem Naczelnika Państwa.

Wybory odbyły się 8 stycznia 1922 roku. Wzięlo w nich udział 63,9% uprawnionych (ponad 90% Polakow, 41% Białorusinów, 15,3% Żydów i 8,2% Litwinów).

Zdecydowaną większość mandatów zdobyły ugrupowania domagające się inkorporacji Wileńszczyzny do Polski.

Zebrany pierwszy 1 lutego 1922 roku w sali Teatru na Pohulance Sejm Wileński, 20 lutego 1922 roku, uchwalił większością głosów zjednoczenie Wileńszczyzny z Polską. Za opowiedziało się 96 posłów, przy 6 wstrzymujących się.

1 marca wybrano delegatów do Sejmu Ustawodawczego Rzeczypospolitej, który 22 marca przyjął do wiadomości uchwałę Sejmu Wileńskiego oraz wezwał rząd RP do przejęcia władzy na terenach Ziemi Wileńskiej. Delegację Sejmu w Wilnie uznano za posłów na Sejm Ustawodawczy RP. 24 marca 1922 roku Sejm w Wilnie został rozwiązany przez marszałka Antoniego Łokuciewskiego.

Litwa nadal - przez całe dwudziestolecie wysuwała pretensje do Wilna oraz otaczających je terenów, nie uznając demokratycznie wyrażonej woli ludności Wileńszczyzny. Na litewskich mapach zaznaczano Wileńszczyznę jako terytorium "czasowo okupowane przez Polskę".

Uznanie 15 marca 1923 roku przez Konferencję Ambasadorów wschodnich granic Polski i przyznania jej Wilna z ziemią wileńską ostatecznie sankcjonowało powrót Wileńszczyzny do Rzeczypospolitej na forum międzynarodowym.

Więcej informacji:
Maciej Roman, Kwestia przyłączenia Wileńszczyzny do Polski 1920 - 1922


MainHomePage
wap.garlicki.com
1989-2009