wap.garlicki.com
WILNO
W czerwcu 1945 roku
uwięziono następcę Fedorowicza - Jerzego Dobrzańskiego. Ostatni Delegat Rządu RP
w Wilnie, Adam Galiński został uwięziony w lipcu 1945 roku.
Siepacze z NKWD pojmali też kolejnych komendantów Wileńskiego Okręgu AK - ppłka
Juliana Kulikowskiego "Ryngrafa", ppłka Stanisława Heilmana "Wileńczuka" i
ostatniego dowódcę wileńskiej Armii Krajowej - majora Wincentego
Chrząszczewskiego "Ksawerego".
Z jednego tylko więzienia na Łukiszkach w Wilnie w lutym i marcu 1945 roku do
obozów w Stalinogorsku, Stalino i Dzierżyńsku wysłano 3 transporty z ok. 6,5
tys. aresztowanymi Polakami - członkami polskich "kontrrewolucyjnych
nacjonalistycznych powstańczych organizacji".
Pomimo eksterminacji sowieckiej niemieckiej Polacy stanowili (po wymordowaniu
przez Niemców większości Żydów) do 1945 roku przytłaczającą większość
mieszkańców Wilna. Diametralnie zmieniły to powojenne deportacje, określane
mianem repartiacji, które to określenie nie może dotyczyć mieszkańców polskich
Kresów, którzy nie wracali do Ojczyzny, ale byli jej pozbawiani, stąd właściwsze
jest słowo ekspatriacja .
Pomimo nawoływań zwłaszcza duchowieństwa katolickiego do pozostania w Wilnie
większość Polaków w obliczu nasilającego się terroru sowieckiego decydowała się
na wyjazd do Polski "lubelskiej".
Wśród nich znaleźli się profesorzy uniwersytetu wileńskiego. Na obczyźnie w
Londynie powstała organizacja Społeczność Akademicka USB (S. Kościałkowski, W.
Komarnicki, Wiktor Sukiennicki, Walerian Meysztowicz i Marian Bogusz-Szyszko,
który utworzył szkołę malarską) Większość ocalałej kadry naukowej, administracji
i studentów wyjechała do Torunia, gdzie powstawał nowy uniwersytet. Znaleźli się
rektor W. Dziewulski i prorektor T. Czeżowski. Uniwersytet Mikołaja Kopernika do
dzisiaj z dumą podkreśla ciągłość tradycji z wileńskim Uniwersytetem Stefana
Batorego.
Próbę reaktywacji półlegalnego Wydziału Teologicznego USB z siedzibą w
Białymstoku podjął ks. prof. Michał Klepacz, po wydaleniu z Wilna 30 kwietnia
1945 roku, tzw. transportem akademickim. Ks. prof. Klepacz (później biskup
diecezji łódzkiej, zastępujący Ks. prymasa Stefana Wyszyńskiego podczas jego
uwięzienia) został też ostatnim doktorantem honoris causa (1947) uniwersytetu
wileńskiego (ceremonia odbyła się półlegalnie w Białymstoku). Wydział
teologiczny został zlikwidowany przez komunistów w 1948 roku.
Arcybiskup wileński, ks. Romuald Jałbrzykowski wyjechał do Białegostoku gdzie
pozostał aż do śmierci ordynariusz-metropolita Archidiecezji Wileńskiej z
siedzibą w Białymstoku. Jego wikariuszem generalnym został Adam Sawicki, dawniej
kanclerz kurii wileńskiej (w styczniu 1945 r. został przez Rosjan osadzony w
więzieniu, a następnie wysłany za krąg polarny do kopalni w Incie, zwolniony
(1946) z powodu krańcowego wyczerpania).
Wileńscy partyzanci kontynuowali walkę w nadziei na nieuchronny - jak się
wydawało - konflikt Sowietów z aliantami zachodnimi. Część żołnierzy V
Wileńskiej Brygady AK [zwana "Brygadą Śmierci"] majora Zygmunta Szendzielarza
"Łupaszki" przedostała się za "linię Curzona", gdzie wiele lat kontynuowała
działalność niepodległościową.
Mjr Zygmunt Szendzielarz "Łupaszka" był przed wojną dowódcą szwadronu w 4. pułku
ułanów zaniemeńskich w Wilnie, Po walkach w okolicach Wołkowyska przedarł się na
Białostocczyznę został dowódca oddziału partyzanckiego Białostockiego Okręgu OAK
(Obywatelskiej Armii Krajowej AOK). Oddział został rozbudowany do stanu brygady
liczącej ponad 250 żołnierzy. Zastępcą majora "Łupaszki" został porucznik Lech
L. Beynar "Nowina" (późniejszy pseudonim Paweł Jasienica).
Od jesieni 1945 "Łupaszka" podlegał eksterytorialnemu Wileńskiemu Okręgowi AK
[przeniesionemu na teren "Polski lubelskiej"], przekształconemu następnie w
Ośrodek Mobilizacyjny Wileńskiego Okręgu AK.
Brygada wykonała kilkadziesiąt udanych akcji bojowych przeciwko siłom NKWD, UB,
KBW, MO i LWP, stoczyła zwycięską walkę z grupą operacyjną NKWD i KBW w rejonie
Majdan-Topiło, zlikwidowała prokuraturę sowieckiej 5. Armii Pancernej w
Brzezinach, rozbiła grupę operacyjną 2. pułku Ludowego Wojska Polskiego pod
Sikorami, zniszczyła grupę operacyjną NKWD, UB i LWP w Miodusach Pokrzywnych.
Od kwietnia 1946 roku oddziały partyzanckie "Łupaszki" operowały na terenach
Pomorza Zachodniego, Wschodniego, Borów Tucholskich, Warmii i Mazur,
Białostocczyzny i Podlasia. Na Pomorzu "Łupaszka" rozbił i rozbroił
kilkadziesiąt posterunków Milicji Obywatelskiej i placówek Urzędu Bezpieczeństwa
Publicznego w powiatach Tuchola, Stargard i Kościerzyna, Koszalin, Człuchów,
Kartuzy, Ostróda, Szczytno.
Oddziały V Brygady Wileńskiej stworzyły w 1946 roku zupełnie nową taktykę
działania, nie spotykaną w innych oddziałach podziemia niepodległościowego. Nie
wiązały się na dłużej z konkretnym terenem, nie miały stałych baz. Stale
zmieniały miejsca pobytu. Rekwirowanymi samochodami pokonywały szybko znaczne
odległości - do kilkuset kilometrów. Działały w grupach liczących 15-30 ludzi, a
ich zaopatrzenie mieściło się w chlebakach.
Major Zygmunt Szendzielarz "Łupaszka" został aresztowany 30 czerwca 1948 roku na
Podhalu i zamordowany przez UB w więzieniu mokotowskim 8 lutego 1951 roku. Wraz
z nim zginęli: ppłk Antoni Olechnowicz "Podhorecki", ppor. Lucjan Minkiewicz
"Wiktor" i kpt. Henryk Borowski "Trzmiel". Z pozostałego na Białostocczyźnie
oddziału ppor. Lucjana Minkiewicza "Wiktora", a następnie kpt. Władysława
Łukasiuka "Młota" powstała w lutym 1946 roku VI Brygada Wileńską, operujący na
Podlasiu - po obu stronach Bugu. licząca do 60-70 żołnierzy.
Po rozpadzie struktur WiN ("Wolność i Niezawisłość") w wyniku amnestii z lutego
1947 roku VI Brygada, walcząca w okolicach Sokołowa i Bielska Podlaskiego, stała
się jednym z najgroźniejszych oddziałów antykomunistycznych w skali całej
Polski. Jeszcze w 1948 roku w walce z oddziałami kpt. "Młota" - operacji "Z"
brało udział ok. 2 tys. żołnierzy KBW (Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego) i
funkcjonariuszy UB.
Po śmierci kpt. "Młota" w czerwcu 1949 dowództwo objął kpt. "Huzar" który
kontynuował zwalczanie agentury UB i szczególnie szkodliwych lokalnych
przedstawicieli PPR. Grupa na lewym brzegu Bugu pod dowództwem st. sierżanta
Adama Ratyńca "Lamparta" dotrwała do 12 maja 1952, kiedy to zniszczona została
przez KBW podczas operacji pod Sokołem k. Mielnika.
W wyniku strat ponoszonych w starciach z KBW i UB, we wrześniu 1952 oddział kpt.
"Huzara" stopniał jednego patrolu który padł ofiarą prowokacji MBP - "V Komendy
WiN". Zwabiony przez prowokatorów "V Zarządu" WiN do Warszawy kapitan "Huzar",
formalnie ostatni dowódca VI Brygady Wileńskiej, został tam 28 października 1952
aresztowany i zamordowany (1953) w Białymstoku.
Po zmuszeniu do wyjazdu większości Polaków, dominującą rolę w Wilnie zdobyli
napływowi Litwini oraz Rosjanie. Represje sowieckie skierowały się teraz przeciw
Litwinom. Prymas Litwy ks. arcybiskup Julijonas Steponaviczius został osadzony w
areszcie domowym na wsi, gdzie przebywał 16 lat.
Odsetek Litwinów w partii komunistycznej spadł z 32% w 1945 roku do 27% w 1950
roku, a Rosjan odpowiednio z 54% do 52%.
Pierwsze 70 tysięcy deportowano jesienią 1947 roku. Największe po wojnie
deportacje ludności na Litwie sowieckiej nastąpiły 22-23 maja 1948 r. Wywieziono
na Syberię i do Kazachstanu lub uwięziono ponad 40-70 tys. osób. Kolejna
deportacja blisko 29 tys. osób nastąpiła 25-28 marca 1949 roku. 2-3 października
1951 roku deportowano kolejne 16 tys. osób. Deportacje trwały do 1953 roku.
Walki z litewską partyzantką antykomunistyczną trwała do 1952 roku, a pojedyncze
grupy utrzymywały się do 1956 roku. Partyzanci litewscy posiadali centralny
sztab (1946-51), pozostający pod kierownictwem Zjednoczonego Demokratycznego
Ruchu Oporu (Bendras Demokratinio Pasipresinimo Sajudis). Do 1949 roku litewski
ruch oporu paraliżował administrację komunistyczną,
Spośród 1,9 miliona Litwinów (1945) wg szacunków litewskich, z bronią w ręku
walczyło niecałe 30 tysięcy partyzantów, w końcu 1950 roku - 5 tysięcy, a pod
koniec 1952 roku - 700. Podziemna prasa ukazywała się do 1951 roku. W wyniku
represji sowieckich zginęło 65 tysięcy Litwinów.
Zdziesiątkowaniu uległo duchowieństwo katolickie, którego prześladowania ustały
dopiero za Nikity Chruszczowa. 8 lipca 1948 roku komuniści znacjonalizowali
wszystkie kościoły i świątynie. 30 maja 1950 r. wysadzono w powietrze górujący
nad miastem pomnik Trzech Krzyży, wzniesiony (1916) według projektu Antoniego
Wiwulskiego. 29-30 czerwca 1950 r. z frontonu katedry wileńskiej zburzono rzeźby
św. Kazimierza królewicza, św. Heleny i św. Stanisława.
Katedrę przekształcono w Galerię Obrazów. W zrabowanych kościołach Sowieci
tworzyli muzea ateizmu, sale kinowe, biblioteki. Większość świątyń - opuszczone
stopniowo popadała w ruinę. Czynne były tylko kościoły p.w.: św. Piotra i Pawła,
Dominikanów, św. Rafała.
Większości ulic nadano sowieckie nazwy, z rozdzielnika naustawiano pomniki
Stalina, Lenina i pomniejszych bossów komunistycznych.
W okresie "odwilży" na początku rządów Chruszczowa 5 listopada 1956 r. litewscy
komuniści "postarali się" w Moskwie o zakaz powrotu z zesłania urzędników dawnej
Republiki Litewskiej oraz uczestnikom ruchu oporu.
1 lipca 1953 roku zaczęła się ukazywać redagowana początkowo głównie przez Żydów
i Rosjan, polskojęzyczna gazeta "Czerwony Sztandar". Gdy redakcję przejęli
wileńscy Polacy dziennik stawał się (niezależnie od przekazywanych treści
będącej kalką gazet sowieckich) dla wilnian jedyną formą łączności z ojczystym
językiem. Po uzyskaniu przez Litwę niepodległości i zmianie nazwy na "Kurier
Wileński" wydawany jest obecnie w nakładzie 3 tys. egzemplarzy (2005).
Pomimo zelżenia terroru, ustania wywózek i aresztowań, w latach 1955-58 kolejna
fala Polaków zdecydowała się na opuszczenie Wilna.
W roku 1963 rozpoczęto wyburzanie (mechanicznie, następnie dynamitem) kapliczek
Kalwarii Wileńskiej.
1 maja 1957 r. pierwsze audycje nadała telewizja Litewskiej Republiki
Sowieckiej. 21 grudnia 1960 r. w Moskwie sowiecki przywódca Nikita Chruszczow
ostro potępił rozpoczęcie odbudowy zamku w Trokach i niewielkie prace
konserwatorskie na zamkach w Birżach i Miednikach jako idealizowanie epoki
feudalnej.
Zbudowano gmach Teatru Opery i Baletu (1974), wieżę telewizyjną (1980), budynek
sejmu (1982), nowe mosty na Wilii, trasy szybkiego ruchu. Powstała nowa sieć
trolejbusów, budynki uczelni, szpitali oraz szpetne architektonicznie osiedla
mieszkaniowe. Na Górze Bouffałowej powstały socrealistyczne, przysadziste
osiągnięcia sowieckiej architektury: pałac ślubów i pałac związków zawodowych.
Mimo możliwości rekonstrukcji, wyburzano całe kwartały zabudowy. Budowę nowych
obiektów często wykorzystywano jako pretekst do niszczenia obiektów zabytkowych,
cmentarzy, świątyń (meczet tatarski).
3 listopada 1970 r. otwarto najnowocześniejszą w Związku Sowieckim autostradę z
Wilna do Kowna.
19 marca 1972 r. ukazało się pierwsze litewskie podziemne wydanie Kroniki
Litewskiego Kościoła katolickiego nielegalnie przesyłane za granice. Do 1987 r.
ukazało się 75 numerów.
Pod koniec blisko 20-letnich rządów Leonida Breżniewa w Wilnie zaczęły powstawać
niewielkie grupy dysydenckie - 25 listopada 1976 r. Litewska Grupa Helsińska,
14-15 czerwca 1978 r. Litewska Liga Wolności z A. Terleckasem na czele, 13
listopada 1978 r. powstał Katolicki Komitet Obrony Praw Wiernych.
26 maja 1983 r. Sowieci intensyfikując akcję rusyfikacyjną wprowadzili nauczanie
języka rosyjskiego nawet w przedszkolach i klasach zerowych.
W 1984 roku Sowieci zezwolili na wzniesienie pomnika Adama Mickiewicza. Pod nim
zaczęto odbywać nielegalne spotkania, składać kwiaty.
Podczas badania podziemi obecnie nie istniejącego zamku dolnego w Wilnie,
odnaleziono (1985), w kryptach katedry wileńskiej unikalny skarb, (270
drogocennych arcydzieł sztuki dekoracyjnej i jubilerskiej (najstarsze z XIV w. )
, puchary, kielichy i monstrancje (m.in. XVI wieczna monstrancja - dar
Stanisława Gasztołda, syna pierwszego męża Barbary Radziwiłłówny-Alberta
Gasztołda). Odnalezione precjoza schowano w budynku ratusza wileńskiego,
obawiając się ich zagrabienia przez instytucje sowieckie. Fakt znalezienia
skarbu ujawniono dopiero w lipcu 1998 roku.
23 sierpnia 1987 r. Litewska Liga Wolności zorganizowała pod pomnikiem A.
Mickiewicza w Wilnie wiec protestacyjny w rocznicę zawarcia paktu Ribbentropa -
Mołotowa. Wzięło w nim udział kilkuset osób.
3 czerwca 1988 r. na zebraniu inteligencji litewskiej w Wilnie powstał
niezależny od Sowietów Ruch Przebudowy Litwy (Lietuvos Persitvarkymo Sajudis,
LPS). 23 sierpnia 1988 r. w kolejną rocznicę paktu Ribbentrop- Mołotow w wiecu
protestacyjnym wzięło już udział 150 tys. osób.
22 września 1988 r. rząd Litewskiej SRR uznał sowieckie deportacje za bezprawne,
zrehabilitował zesłańców, przywrócił prawa obywatelskie oraz uznał prawo do
kompensaty za utracony majątek. Dotyczyło to jednak tylko ofiar ostatnich
deportacji z lat 1949-51, ustawa nie objęła więc Polaków deportowanych
wcześniej.
6 października 1988 r. prezydium Rady Najwyższej LSRR przywróciło litewskie
symbole państwowe: żółto-zielono-czerwoną flagę oraz hymn. Dzień później na
wieżę Góry Zamkowej uroczyście wciągnięto flagę Litwy.
19 października 1988 r. przywódcą partii komunistycznej wybrano A. Brazauskasa.
22-23 października odbył się zjazd założycielski Litewskiego Ruchu Przebudowy
"Sajudis". Wileńska katedra została zwrócono wiernym. Pomimo wielu próśb nie
przywrócono jednak do dzisiaj możliwości odprawiania nabożeństw w języku
polskim.
25 marca 1989 r. w wyborach na Zjazd Deputowanych Ludowych ZSRR zdecydowaną
większość zdobyli przedstawiciele Sajudisu. 18 maja 1989 r. Rada Najwyższa LSRR
uchwaliła Deklarację o Suwerenności Państwowej Litwy oraz uznała pierwszeństwo
ustaw republikańskich nad ustawami ZSRR. 14 czerwca 1989 r. uroczyście uczczono
w Wilnie rocznicę deportacji w czerwcu 1941 r. Odbudowano zburzone przez
Sowietów (1950) Trzy Krzyże na Krzywej Górze.
19-20 grudnia 1989 r. na nadzwyczajnym XX zjeździe litewskich komunistów, stanowiący większość reformatorzy oddzielili się od Moskwy i utworzyli samodzielną partię socjaldemokratyczną. Tworzący partyjny "beton" komuniści utworzyliKomunistyczną Partię Litwy (ZSRR).
Więcej informacji:
V i VI Brygada Wileńska